Klauzule abuzywne – definicja

Klauzule abuzywne, nazywane również klauzulami niedozwolonymi, to zapisy mogące znaleźć się w umowach kredytowych zawieranych z konsumentami. Ich obecność sprawia, że pozycja konsumenta w relacji umownej jest osłabiona, a jego interesy mogą zostać naruszone. Jeśli jednak po zawarciu umowy okaże się, że zawiera ona niedozwolone postanowienia, istnieją przewidziane prawem środki ochrony. Dlatego dobrze jest wiedzieć, czym są klauzule abuzywne i jakie działania można podjąć w przypadku ich wystąpienia.

Klauzule abuzywne, czyli postanowienia niedozwolone, są regulowane przez art. 385(1) Kodeksu cywilnego. Zgodnie z tym przepisem, są to zapisy umowne narzucone konsumentowi przez przedsiębiorcę bez możliwości indywidualnego negocjowania, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami oraz istotnie naruszają jego interesy. Aby dane postanowienie zostało uznane za niedozwolone, muszą zostać spełnione wszystkie wymienione warunki jednocześnie. Co więcej, regulacje dotyczące klauzul abuzywnych nie obejmują postanowień określających główne świadczenia stron, o ile są one przedstawione w sposób jednoznaczny.

W sprawach kredytów powiązanych z walutą obcą, istotą sporu jest możliwość zastąpienia postanowień bezskutecznych (klauzule abuzywne) innymi postanowieniami, które nie są nielegalne i w ten sposób możliwość utrzymania umowy kredyt w mocy.

Brak możliwości uzupełnienia umowy po wyeliminowaniu niedozwolonych postanowień (klauzule abuzywne)

Za definitywnie ugruntowane stanowisko TSUE, zwłaszcza w świetle wyroku z 3.10.2019 r. (C-260/18, EU:C:2019:819), uznać należy, że sąd krajowy nie może wypełnić luk w umowie powstałych wskutek usunięcia postanowień niedozwolonych, na podstawie samych tylko przepisów prawa krajowego o charakterze ogólnym, odnoszącym się do zasad słuszności lub ustalonych zwyczajów. W tym względzie za chybione uznać należy twierdzenie w zakresie możliwości zastąpienia nieuczciwych klauzul przeliczeniowych na podstawie ogólnych przepisów, tj. art. 56 Kodeksu Cywilnego lub 354 Kodeksu Cywilnego, w szczególności z powołaniem się na zwyczaj, np. co do stosowania kursu rynkowego czy kursu średniego NBP.

Brak możliwości stosowania art. 56 Kodeksu Cywilnego oraz 354 Kodeksu Cywilnego

Hipoteza art. 56 Kodeksu Cywilnego nie obejmują sytuacji braku równowagi kontraktowej, jaka powstała w wyniku uregulowania praw i obowiązków stron umowy kredytu przy zastosowaniu abuzywnych klauzul umownych. Ich zastosowanie w celu uzupełnienia luki w umowie nie może przywrócić zatem równowagi kontraktowej zaburzonej w wyniku narzucenia konsumentowi przez przedsiębiorcę postanowień kształtujących jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i z rażącym naruszeniem interesów (art. 3851  § 1 Kodeksu Cywilnego).

Dzięki regule wyrażonej w art. 56 Kodeksu Cywilnego strony czynności prawnej nie muszą rozbudowywać jej treści, uwzględniając w niej wszelkie możliwe skutki dokonywanej czynności. W zakresie nieuregulowanym treścią czynności prawnej znajdują zastosowanie skutki prawne określone ustawą, zasadami współżycia społecznego czy utrwalonymi zwyczajami. Dzięki rozwiązaniom zawartym w tym przepisie, treść czynności prawnej można ograniczyć do określenia podstawowych, najistotniejszych jej elementów, pozwalających zakwalifikować ją do danego typu czynności (Legalis. red. M. Gutowski. Kodeks cywilny. Tom I–III. Komentarz. Wydanie 3. 2021 r., art. 56).

W przypadku uregulowania w Umowie kredytu zasad dotyczących zamiany walutowej brak jest konieczności stosowania w tym zakresie zwyczajów lub zasad współżycia społecznego. „Do tożsamych z nią wniosków prowadziła wykładnia art. 56 k.c. Norma ta daje prymat tym elementom czynności prawnej, które zostały wprost wyrażone przez strony. Wyprzedzają one skutki opisane w przepisach dyspozytywnych oraz wynikające z zasad współżycia społecznego i zwyczajów (patrz: Legalis. red. E. Gniewek, P. Machnikowski. Kodeks cywilny. Komentarz. Wydanie 10. 2021 r., art. 56, nb 11; Legalis. red. M. Gutowski. Kodeks cywilny. Tom I–III. Komentarz. Wydanie 3. 2021 r., art. 56, nb 3). Z tych względów w przypadku bezskuteczności zapisu umownego, w sytuacji gdy został literalnie wprowadzony do umowy, unormowania wynikające z innych źródeł (przepisy dyspozytywne, zwyczaje, zasady współżycia społecznego) nie wchodzą do stosunku zobowiązaniowego i nie zastępują klauzuli nieobowiązującej. Podobna konstatacja odnosiła się do art. 354 k.c. Przepis ten określa sposób, w jaki powinno być zrealizowane zobowiązanie łączące strony. Już z jego literalnej wykładni wynika, że dłużnik może wykonać świadczenie w sposób odpowiadający ustalonym zwyczajom i zasadom współżycia społecznego, ale tylko wtedy gdy, inaczej niż to było w niniejszej sprawie, nie sprzeciwiają się one treści czynności prawnej – nie mogą bowiem zastępować przepisów umownych (patrz: wyrok SN z 25 listopada 1998 r. II CKN 60/98; Legalis. red. M. Gutowski. Kodeks cywilny. Tom I–III. Komentarz. Wydanie 3. 2022 r., art. 354, Nb 14 – 16) (tak Sąd Apelacyjny w Białymstoku z dnia 26 stycznia 2022 roku Sygn. akt I ACa 20/22).

Nie sposób stwierdzić, aby na rynku finansowym funkcjonowały zwyczaje czy zasady współżycia społecznego, które pozwoliłyby na ustalenie wysokości kursu waluty obcej na potrzeby obliczenia wysokości zobowiązania i rat kapitałowo – odsetkowych. Wręcz przeciwnie w dacie zawarcia Umowy kredytu, w umowach kredytowych o treści analogicznej do Umowy kredytu, powszechne było odwoływanie się do tabel kursowych banków udzielających umowy kredytowe. Odwołanie do zwyczaju lub zasad współżycia społecznego, nakazywałoby zatem odwołanie się do kursów ustalanych przez banki, których abuzywność jest właśnie istotą postępowań związanych z kredytami powiązanymi z walutą obcą. Art. 56 Kodeksu Cywilnego odwołuje się do „ustalonych zwyczajów”, tymczasem w przypadku umów kredytów waloryzowanych kursem waluty obcej, zawieranych z konsumentami, strony nie miały co do zasady sposobności wypracować między sobą jakiegokolwiek zwyczaju w tym zakresie. W szczególności nie można również mówić o stosowaniu wobec konsumentów zwyczajów ugruntowanych na rynku walutowym, którego nie są oni uczestnikami. Przesłankę „ustalonego” zwyczaju badać należy do relacji wewnątrz sfery stosunku prawnego, a nie na zewnątrz. W szczególności niedopuszczalne jest powoływanie się na „zwyczaj”, na którym swoją działalność opiera jedynie wierzyciel-profesjonalista, wobec dłużnika, którego z definicji „zwyczaj” ten nie dotyczy.

W świetle prawa polskiego nie jest możliwe ustalanie kursu waluty na podstawie samych tylko zasad współżycia społecznego, uzupełniając w ten sposób treść umowy o rozwiązanie słuszne i sprawiedliwe.

Po wtóre, takie działanie doprowadziłoby do nieuprawnionej przez Sąd ingerencji w umowę, wprowadzając do niej elementy nie objęte wolą stron, narzucone arbitralnie. (por. Postanowienie Sądu Najwyższego  z dnia 5 października 2023 r. I CSK 420/23, Postanowienie Sądu Najwyższego  z dnia 29 września 2023 r.  I CSK 6848/22, Postanowienie Sądu Najwyższego  z dnia 28 września 2023 r. I CSK 6263/22, Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2023 r. I CSK 6411/22).

W przypadku pytań lub zainteresowania współpracą, zapraszamy do kontaktu z kancelarią.